Đồng chí Trần Văn Giàu sinh ngày 11/9/1911 tại xã An Lục Long, huyện Châu Thành, tỉnh Long An.

Năm 15 tuổi, đồng chí lên Sài Gòn học tại trường Trung học Chasseloup Laubat (nay là Trường Trung học phổ thông Lê Quý Đôn).

Năm 1928, sau khi tốt nghiệp Tú tài, đồng chí được gia đình cho sang Pháp du học tại Đại học Toulouse.

Tháng 3/1929, đồng chí trở thành đảng viên Đảng Cộng sản Pháp, tham gia tích cực trong các phong trào công nhân, phong trào đấu tranh của du học sinh và công nhân người Việt ở Thành phố Toulouse.

Tháng 5/1930, đồng chí Trần Văn Giàu từ Toulouse lên Paris tham gia biểu tình trước Dinh Tổng thống Pháp đòi hủy án tử hình đối với các thủ lĩnh và chiến sĩ cuộc khởi nghĩa Yên Bái. Đồng chí bị Pháp trục xuất về Việt Nam.

Tháng 8/1930, đồng chí gia nhập Đảng Cộng sản Đông Dương.

Năm 1931, đồng chí được cử sang Liên Xô học tại Trường Đại học Phương Đông ở Mátxcơva.

Năm 1933, đồng chí bảo vệ thành công đề tài tốt nghiệp “Vấn đề ruộng đất ở Đông Dương”, sau đó rời Mátxcơva về nước.

Năm 1934, đồng chí bị địch bắt ở Bà Hom.

Năm 1935, đồng chí bị toà án Pháp tại Sài Gòn kết án 5 năm tù và 10 năm quản thúc. Năm 1940, đồng chí mãn hạn tù, nhưng bị bắt lại sau đó mấy ngày và đưa đi “an trí” ở căng Tà Lài.

Tháng 3/1941, đồng chí tổ chức vượt ngục Tà Lài cùng 7 đồng chí: Châu Văn Giác, Trần Văn Kiệt, Dung Văn Phúc (Dương Quang Đông), Trương Quang Nhâm, Nguyễn Công Trung, Nguyễn Văn Đức và Tô Ký. Cuộc đào thoát thành công sau đó phân tán thành nhiều hướng. Đồng chí Trần Văn Giàu sau nhiều lần di chuyển đã tìm cách bắt lại liên lạc và trở lại hoạt động tại Sài Gòn.

Năm 1945, đồng chí giữ nhiệm vụ Bí thư Xứ ủy Nam Kỳ. Qua hai lần bị bắt, đày đi Côn Đảo hay biệt giam ở trại Tà Lài, được trui rèn trong môi trường thử thách khốc liệt, với cương vị mới, đồng chí đã thể hiện bản lĩnh, trí tuệ, phong cách của một nhà lãnh đạo cách mạng.

Tháng 8/1945, trong điều kiện xa Trung ương, đồng chí cùng Xứ ủy xây dựng một đạo quân chính trị hùng hậu, làm nòng cốt, giữ vai trò tiên phong trong phong trào cách mạng của quần chúng giành thắng lợi trong cuộc Cách mạng tháng Tám ở Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định và khắp các tỉnh Nam Bộ. Đồng chí được cử làm Chủ tịch Ủy ban Hành chính lâm thời, gọi tắt là Lâm ủy Hành chính Nam Bộ.

Trong cuộc mít tinh hơn một triệu người tham dự, đồng chí đã thay mặt chính quyền cách mạng hiệu triệu đồng bào ra sức giữ vững, bảo vệ nền độc lập của nước nhà.

Khi thực dân Pháp tái xâm lược nước ta, đồng chí Trần Văn Giàu cùng Xứ ủy đã tổ chức cuộc họp lịch sử tại nhà số 629 đường Cây Mai (nay là đường Nguyễn Trãi) vào đêm 22 rạng ngày 23/9/1945, kêu gọi toàn dân nhất tề đứng lên kháng chiến theo lời thề “Độc lập hay là chết”. Đó là một quyết định táo bạo, sáng suốt, chính xác và kịp thời, đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh và Trung ương Đảng đánh giá cao.

Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ do đồng chí Trần Văn Giàu làm Chủ tịch đã thực hiện chiến thuật “trong đánh ngoài vây” cầm chân giặc một tháng ở Sài Gòn, làm thất bại kế hoạch đánh nhanh, thắng nhanh của địch. Cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945, giành chính quyền về tay nhân dân ở Nam Bộ cũng như sự kiện lịch sử vĩ đại của dân tộc ta vào ngày 23/9/1945 là kết quả của sự lãnh đạo, chỉ đạo sáng suốt, đúng đắn của Trung ương Đảng, của Chủ tịch Hô Chí Minh, là công lao của toàn Đảng, toàn dân ta, trực tiếp là của nhân dân Nam Bộ, trong đó có vai trò quan trọng của đồng chí Trần Văn Giàu- người lãnh đạo, chỉ đạo trực tiếp.

Tháng 02/1946, đồng chí Trần Văn Giàu lên đường sang Campuchia, Thái Lan để kết nối với lực lượng Việt kiều yêu nước ở đây. Tại Thái Lan, theo sự phân công của Trung ương, Trần Văn Giàu làm Phân xã trưởng Thông tấn xã Việt Nam ở Băng Cốc (Thủ đô Thái Lan), phối hợp với Tổng ủy Việt kiều cứu quốc giúp nước bạn xây dựng lực lượng kháng chiến vừa vận động hậu cần, vũ khí từ nước bạn cung cấp cho chiến trường Nam Bộ. Năm 1948, đồng chí Trần Văn Giàu hoàn thành nhiệm vụ ở Campuchia, Thái Lan, trở về Việt Nam.

Năm 1949, đồng chí Trần Văn Giàu nhận nhiệm vụ Tổng Giám đốc Nha Thông tin. Hai năm sau, đồng chí được giao trách nhiệm đặt nền móng cho ngành giáo dục đại học của nước nhà, đào tạo các chuyên gia khoa học cao cấp về khoa học xã hội và nhân văn, chuẩn bị cho việc xây dựng đất nước lúc kháng chiến thành công.

Năm 1954, sau Hiệp định Genève, đồng chí Trần Văn Giàu được cử về tiếp quản các trường đại học ở Hà Nội. Khi thành lập Trường Đại học Sư phạm Văn khoa và Khoa học, đồng chí giữ cương vị Bí thư Đảng ủy nhà trường, trực tiếp giảng dạy các môn khoa học chính trị, triết học, lịch sử cận - hiện đại thế giới và Việt Nam. Năm 1956, khi Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội được thành lập, đồng chí giữ chức vụ Bí thư Đảng uỷ của trường kiêm chủ nhiệm sáng lập Khoa Lịch sử.

Đồng chí đã góp phần lớn công sức và trí tuệ của mình để đào tạo những thế hệ các nhà sử học mác-xít đầu tiên cho đất nước, trong số đó có những người đã trở thành những tên tuổi lớn của nền sử học Việt Nam.

Giáo sư Trần Văn Giàu là một nhà khoa học lớn của nước ta, có uy tín cao không những trong nước mà cả trong nước mà cả trong giới khoa học thế giới.

Giáo sư Trần Văn Giàu đã có hơn 150 công trình khoa học với hàng vạn trang sách đã được xuất bản. Các công trình khoa học của Giáo sư đã để lại một dấu ân riêng, những phát hiện mới với những quan điểm có tính thuyết phục cao, thể hiện sự thống nhất giữa tính chiến đấu và tính khoa học.

Ngày 16/12/2010, đồng chí từ trần.

Giáo sư Trần Văn Giàu là một nhà cách mạng lão thành, kiên trung, đã hiến dâng cả cuộc đời mình cho suốt cuộc hành trình đầy gian lao khốc liệt mà rất đỗi anh hùng trong chặng đường lịch sử 91 năm qua của Đảng và dân tộc ta. Với những đóng góp to lớn cho sự nghiệp cách mạng của Đảng, của dân tộc, đồng chí Trần Văn Giàu đã được Đảng và Nhà nước tặng thưởng Huân chương Hồ Chí Minh, Huân chương Độc lập hạng Nhất, Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I, danh hiệu Anh hùng Lao động và Huy hiệu 80 năm tuổi Đảng.